به نام خداوند بخشاینده ی بخشایشگر
وبه نام ولیّ خدا امام مهدی عج

از جمله دغدغه های فکری انسان ها درطول تاریخ، پرسش از چرائی آفرینش، وهدف نهائی از خلقت او است. این پرسش، ریشه ای ترین علامت سؤال بشر است. زیرا با یافتن پاسخ آن، همه ی حرکات و سکنات، و آمدن ها و رفتن ها، صلح ها و جنگ ها ومرگ ها و زندگی ها و... معنای منطقی پیدا می کند. و با نداشتن و یا نیافتن پاسخ آن، تمام زندگی عبث و پوچ و بی معنا خواهد بود.
روی همین اصل دائماً انسان ها از خود پرسیده اند:

از کجا آمده ام، آمدنم بهر چه بود؟ به کجا می روم آخر ننمائی وطنم؟

ویا امام علیّ بن ابیطالب (ع) می فرمایند:

«خدا رحمت کند انسانی را که بداند از کجا آمده؟ و درکجا است؟ و به کجا می رود»(وافی 1/116)

و از نظر قرآن زندگی وخلقت جهان بازیچه وبی هدف نیست:
«ما آسمان ها و زمین و آن چه بین آن ها است به بازیچه نیافریدیم. اگر می خواستیم بازیچه ای بگیریم قطعاً آن را از پیش خود اختیار می کردیم.» ( انبیا 16 و17 )

اگرنظام خلقت وآفرینش انسان براساس مقصدی متعالی است آن هدف کدام است؟

درپاسخ به این پرسش، ابتدا باید به چند نکته توجّه کرد:
1 – هدف از به وجود آمدن یک پدیده ویا یک اختراع را باید از پدید آورنده ویا مخترع آن پرسید که خود خالق وموجد وپدید آورنده ی آن است. هدف از خلقت انسان را باید از خالق انسان که خود خالق وآفریننده ی او است پرسید، ومخلوق ومصنوع نمی تواند براساس تخیّلات وتوهّمات وظنّ و گمان های خود، ویا براساس فلسفه وعرفان های خود ساخته به این پرسش پاسخ دهد. خود خداوند وخالق هستی به این پرسش درقرآن پاسخ داده و مبیّنان قرآن به بیان آن پرداخته اند که به شرح آن خواهیم پرداخت.
2 – هدف، گاهی ممکن است درراستای قصد وعزم ومنافع فاعل باشد، که آن را هدف فاعل می گویند. وگاهی ممکن است درراستای لطف و فیض ورحمت برای فعل باشد، که آن را هدف فعل می گویند.
مسلّماً چون خداوند غنیّ بالذّات وغنیّ مطلق است هیچ کاری را برای تأمین منافع خود، وهدف فاعل انجام نمی دهد. وبلکه هدف او هدف فعل، وفیض بخشی وجود به مخلوقات، از جمله انسان است.
3 – ومسلّماً ذرّه ذرّه ی وجود یک پدیده وتمام اعضا وجوارح وروح وجسم انسان هماهنگ با هدف نهائی خلقت او تکوّن یافته وطرّاحی شده است. واگر هر عضوی برخلاف جهت هدف به وجود آید تمام نظام آن پدیده را به هم زند.

حال با این مقدّمه به بیان قرآن وروایات درمورد هدف از خلقت انسان اشاره می کنیم:
1 – تجلّی رحمت خدا:
رحمت، به معنای مهربانی به همراه عطا واحسان است. همه ی هستی تجلّی رحمت خدا است. قرآن می فرماید:
«رحمت وعلم پروردگار ما برهمه ی اشیا وموجودات وسعت دارد» ( غافر 7 )
روی همین مبنا درآیات 118 و119 سوره ی هود، یکی از اهداف آفرینش انسان را عطا واحسان خویش براو مطرح می کند:
«...وَلایَزالُونَ مُختَلِفینَ اِلّا مَن رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذالِکَ خَلَقَهُم... مردم دائماً در اختلافند مگر آن که خداوند به آن ها رحمت آورد، و به خاطر همین آن هارا آفرید »
دربیان این آیه امام صادق (ع) می فرمایند:
« خداوند انسان هارا آفرید تا کارهائی انجام دهند که شایسته ی رحمت خدا شوند. وخداوند به آن ها رحم کند. » ( توحید صدوق 403 )

2 – آزمایش انسان:
خداوند درسوره ی ملک آیه ی 2 می فرماید:
« اَلَّذی خَلَقَ المَوتَ وَالحَیاةَ لِیَبلُوَکُم اَحسَنُ عَمَلاً. خداوند مرگ وزندگی را آفرید تاشمارا بیازماید که کدام یک نیکوتر رفتار می کنید »
طبق معمول، آزمون ها درمورد انسان ها یا به خاطر این است که استاد از استعداد وتوان شاگرد مطّلع شود ویا برای خود دانشجو مشخّص شود که تاچه اندازه، توان دارد، ویا این که استاد ومربّی بتواند به این وسیله امکانات رشد وپویائی شاگرد را فراهم سازد.
درمورد آزمون های الهی هدف اوّل مفهومی ندارد، زیرا علم او برهمه ی هستی، حتّی براسرار نهان انسان احاطه دارد. امّا می توان دو هدف دیگر را در ارتباط با آزمون های الهی (اتمام حجّت برانسان و رشد انسان ها) مطرح کرد.

3 – بندگی خدا:
آن چه که درارتباط با هدف ازآفرینش انسان بیشترمورد توجّه قرار گرفته عبودیّت وبندگی خدا است که قرآن درآیه ی 56 سوره ی ذاریات به آن اشاره می فرماید:
«وَماخَلَقتُ الجِنَّ وَ الِانسَ اِلّا لِیَعبُدُونَ. جنّ وانسان را نیافریدم مگر برای این که مرا عبادت کنند.»
ذکراین هدف، این سؤال را به ذهن می آورد که مگر خداوند نیازی به عبادت انسان ها ومخلوقات دارد که بفرماید هدف از خلقت انسان وجنِّ عبادت من است؟
درپاسخ به این شبهه ابتدا عبادت را باید معنی کرد:
عبادت از ریشه ی (عبد) و به معنای اظهار تذلّل باتقدیس، وبه مفهوم اطاعت است. راهی که با رفتن درآن هموار شده باشد طریق مُعَبَّد می گویند. وبه این معنا عابد کسی است که طریق اطاعت را هموار کند ومطیع محض باشد.
مهمّ ترین نکته در عبودیّت آن است که انسان ذاتاً وبراساس فطرت خویش عبد وبنده آفریده شده است. چون سراپا نیاز وفقر و وابستگی است. منتهی اگر نخواهد بندگی خدا را بپذیرد، خواه ناخواه بنده ی غیر خدا وطاغوت خواهد بود. قرآن در آیات 60 و61 سوره ی یس به این حقیقت اشاره می کند:
«اَلَم اَعهَد اِلَیکُم یابَنی آدَمَ اَن لاتَعبُدُو الشَّیطانَ اِنَّهُ لَکُم عَدُوٌّ مُبینٌ - وَاَنِ اعبُدُونی هذا صِراطٌ مَستَقیمٌ»
(ای فرزندان آدم آیا باشما پیمان نبستم که شیطان را عبادت نکنید که او دشمن آشکار شما است – واین که مرا عبادت کنید این راه راست است)
وبراساس همین آیه، عبادت براساس عهد وپیمان با خدا درانسان نهادینه شده، واین عهد درمورد هیچ کدام از موجودات دیگر مطرح نشده است. وجالب است که درهمین آیه ی 56 سوره ی ذاریات، هدف، عبادت به صورت مطلق نیست، بلکه عبادت خدا مورد توجّه است.
موضوع دیگر این که تصوّرعامیانه درمورد عبادت فقط شامل نماز وروزه ومراسم ظاهری می شود. درحالی که امام صادق (ع) می فرمایند:
«پرستش وعبادت سجده ورکوع نیست، بلکه پرستش همان اطاعت است، هرکسی مخلوقی را درنافرمانی ومعصیت خدای تعالی اطاعت کند اورا عبادت کرده است.» (تفسیر قمّی 2/55)
چون عبد بودن به معنای مطیع بودن است پس هر کاری ویا هر اندیشه ای وگفتاری که درراستای اطاعت از فرامین الهی باشد عبادت است. حتّی تلاش برای به دست آوردن روزی حلال درحکم مجاهده ی در راه خدا است. نفس نفس انسان عابد ومطیع عبادت است.
اطاعت خدا که عبادت او است به اطاعت وپیروی از رسولان و اولیائش حاصل می شود. ونافرمانی رسول واولی الامر نافرمانی خدا است. اطاعت رسول خدا واولیای او عبادت آن ها به حساب نمی آید بلکه عبادت وپرستش خدای تعالی است. ومسلّم است که انجام تمام اعمال ظاهری وباطنی شریعت چون فرمان خدا است، بندگی او است. واز سوئی چون همه ی فرامین الهی موجب رشد وکمال انسان خواهد شد هدف خلقت انسان می شود. (البتّه درک حقیقت این مسئله نیازمند مطالعه ی عمیق معارف وفرامین الهی، از طریق قرآن واهل بیت «ع» است)

4 – بازگشت به سوی خدا:
یکی دیگر از اهدافی که درباب خلقت درقرآن مطرح شده است آیه ی 115 سوره ی مؤمنون است که می فرماید:
«اَفَحَسِبتُم اَنَّما خَلَقناکُم عَبَثاً وَاَنَّکُم اِلَینا لاتُرجَعُونَ – آیا گمان کرده اید که شما را بیهوده آفریدیم وبه سوی ما باز نمی گردید؟»
مفهوم عکس آیه این است که اگر باز گشت به سوی خدا نباشد دنیا وخلقت پوچ وعبث وبیهوده است.
( فلسفه ی پوچی ونیهیلسم دردنیای امروز نتیجه ی عدم توجّه به این پیام اساسی است. )
وبراساس همین مبنا درآیه ی 16 و17 انبیا می خوانیم:
« ما آسمان ها وزمین و آن چه بین آن ها است به بازیچه نیافریدیم. اگر می خواستیم بازیچه ای بگیریم قطعاً آن را از پیش خود اختیار می کردیم.»
پس چون نظام هستی درید مالکیّت مطلق او است وبازگشت همه به سوی او، عبث و پوچ نیست. وآفرینش در بازگشت به سوی او معنا و هدف می یابد ( اِنّا لِلّه وَاِنّا اِلَیهِ راجِعُونَ )

دریک نگاه کلّی:
از مجموع آیات ظاهراً به نظر می آید بین اهدافی که دربحث آفرینش انسان درآن ها مطرح شده تناسبی وجود ندارد. واگربه روایات دیگری راهم که در این مورد مطرح شده توجّه کنیم موضوع حسّاس تر می شود. به عنوان نمونه:
درحدیثی قدسی خداوند می فرماید:
«بنده ی من، تمام موجودات را به خاطر تو آفریدم وتو را برای خودم خلق کردم» ( مشارق 283 )
ویا درحدیث قدسی دیگر می خوانیم:
«من گنجی مخفی بودم و دوست داشتم که شناخته شوم. مخلوقات را آفریدم تاشناخته شوم»
(شرح نهج البلاغه 11/127 )
وخداوند به حضرت موسی (ع) می فرماید: ( من تو را برای خودم ساختم – 41طه )
باتوجّه به همه ی این مسائل هدف اصلی از آفرینش انسان کدام است؟

درپاسخ باید گفت:
1 – هدف ها در مورد هر پدیده به دو بخش تقسیم می شوند: هدف های متوسّط، وهدف های غائی ونهائی. دراهدافی که درچندآیه وروایات مطرح شد تعدادی از این اهداف اهداف متوسّط ویکی از آن ها هدف اصلی نظام خلقت است.
تجلّی رحمت خدا، وآزمایش انسان، اهداف متوسّط نظام خلقتند که بنده را یاری می کنند واورا درمسیر رسیدن به هدف اصلی رشد می دهند. باز گشت به سوی خدا، وبرای خود خدا شدن، جز از طریق عبودیّت واطاعت خدا امکان ندارد. ومهم تر این که تمام عبادت های انسان ها باید برمبنای (قربةً الی الله = به نیت نزدیکی به خدا) یعنی همان باز گشت به سوی خدا وخالص شدن برای او باشد. که اگر چنین شد، کجای دنیا شاهد بی عدالتی وفساد وتجاوز وکفر ونفاق خواهد بود؟

وپایان کلام:
خداوند درآیه ی 55 سوره ی نور، درمورد جامعه ی آرمانی امام زمان (ع) می فرمایند:
(خداوند به مؤمنانِ از شما وکسانی که کارهای شایسته انجام می دهند وعده داده است که آن ها را جانشین خود در زمین قرار دهد، همچنان که قبل از آن ها دیگران را جانشین ساخت. و آن دینی راکه برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند. وبیمشان را به ایمنی مبدّل گرداند تا مرا عبادت کنند. وچیزی را بامن شریک نگردانند و...)
وبا این ترتیب هدف نهائی از آفرینش انسان (عبودیّت وبندگی خدا) در قیام وانقلاب جهانی امام حجّة بن الحسن المهدی ( ارواحنا فداه ) متجلّی می شود.
(وسلام برعبد صالح خدا)